قصه یوسف (کتاب)

---

«قصه یوسف علیه‌السّلام»، شرح و تفسیری عارفانه از سوره یوسف، به زبان فارسی ، توسط احمد بن محمد بن زید طوسی، از دانشمندان قرن هفتم هجری است. این کتاب که نام اصلی‌اش «الستین الجامع للطائف البساتین» بوده و در شصت مجلس برای گروهی از متعلمین املاء شده است، به اهتمام « محمد روشن » تحقیق و تصحیح و با نام مذکور منتشر شده است. سال تالیف کتاب مشخص نیست.

۱ - ساختار

---

کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق و متن اثر است. مطالب کتاب با دیدی عارفانه و با نثری روان و شیوا در شصت فصل تنظیم شده که نام کتاب نیز خود گویای بخش‌های شصت گانه آن است.
در هر فصل، نگارنده نخست آیه‌ای از سوره یوسف می‌آورد، سپس شان نزول و متشابهات آن را بیان می‌کند و به شرح و تفسیر آیه می‌پردازد، آنگاه بر سر قصه می‌رود و در ذیل عنوان «لطیفه» مضمون‌هایی عارفانه و دلکش می‌آفریند. گاه بدان بسنده نمی‌کند و اشارت و نظیره‌ای نیز بر آن می‌افزاید. در میانه، جای به جای بیتی چند می‌آورد و در پاره‌ای موارد، با نقل حکایتی، کلام را زینت می‌بخشد. در پایان، فصل‌ها را با اشعاری به انجام می‌رساند.

۲ - گزارش محتوا

---

محقق اثر، در راه شناخت تاج الدین ابوبکر احمد بن زید طوسی به نتیجه‌ای نرسیده است و از جستجو در کتاب‌های رجال و طبقات مفسران نیز جز نامی و یادی از وی به دست نیاورده است. مقدار اطلاعاتی که او از این شخصیت به خواننده عرضه می‌کند آن است که که در خراسان می‌زیسته و از اهل طوس بشمار می‌رفته است. دانشمندی بوده که به جبال و عراق و آذربایجان مسافرت کرده و در همه شهرها با اقبال خلق روبه رو می‌شده است. از وی درخواست می‌شود که مجموعی در فن موعظه فراهم کند و او مجال نمی‌کرده است. در آذربایجان فراغتی یافته و تفسیر سوره یوسف را املا کرده است
نوع پرداخت کتاب و روش تنظیم آن نیز با کتاب «کشف الاسرار و عدة الابرار» ابوالفضل رشیدالدین میبدی مشهور به تفسیر خواجه عبدالله انصاری که به سال ۵۲۰ ق، نگاشته شده است، همانندی بسیار دارد
چنان که گذشت شیوه نگارش کتاب، ساده و روان و شیواست. جمله‌ها کوتاه و رساست. واژه و ترکیب نامستعمل در آن نیست و اگر هست اندک است. در آوردن واژه‌های تازی یا ترک آن سخت نمی‌گیرد. این عدم تقید در آوردن واژه‌های نادر، چه فارسی و چه تازی، یکسان است
محقق کتاب، در مقدمه‌اش (صفحات یازده و دوازده) پاره‌ای مشخصات نثر کتاب را این گونه برشمرده است:
۱. از تکرار فعل‌ها پرهیز ندارد و افعال را گاه هفت بار و هشت بار مکرر می‌کند: « روز قیامت ، روزی عظیم است؛ زیرا که روز اظهار هیبت بود و روز عرض امت بود و روز حشر و قیامت بود و روز نقد اعمال و محاسبت بود و روز درد و حسرت بود...» .
۲. به آوردن مترادفات گرایشی چندان ندارد. سجع و موازنه را گاه رعایت می‌کند، اما نه چندان که رنگ تصنع و تکلف پذیرد: « یوسف صدیق وفادار بود و یعقوب خود او را به صبر آموزگار بود و زلیخا در عشق و درد او بی قرار بود و اندوه و شادی در این قصه بسیار بود و خبردهنده از او ملک جبار بود».
۳. به هنگام نقل خواب ، اصل را رعایت می‌کند و فعل را به صورت ماضی استمراری می‌آورد: «در هفت سالگی به خواب دید کی یازده عصا از زمین رسته بودی، یکی کوچک از پس آن برآمدی و بالا گرفتی تا از همه درگذشتی، پس آن یازده عصا را از بن برکندی».
۴. در ترکیبات اضافی، کسره اضافه را تقریبا در سراسر کتاب به شکل یا می‌نویسد: «پس خطابی جلال درآید...» «یکی از خواصی علما...» «این خاکدانی دنیا کی تو اینجا سلطنت رانی...».
۵. به جای «آورده‌اند» عموما ترکیب کهنه تر «می آید» دیده می‌شود:
«در خبر می‌آید از مصطفی...» «همچنین می‌آید کی ملک تعالی...».
۶. استعمال «او» به جای «آن» اندک نیست: «آن کشتی را درازی هزار گز بود و چهارصد گز پهنای او بود».
۷. فعل امر را با «می» به کار می‌برد: «گفت منتظر می‌باش تا برین درخت انیت چه گل پیدا شود». «در قعر آن چاه می‌باش و مرا می‌پرست».
فصل اول کتاب به سبب نزول سوره یوسف و فصل‌های دوم، سوم و چهارم به فضائل قرآن اختصاص دارد.
نویسنده در دیگر فصول کتاب تا انتها به شرح سوره یوسف با عنوان «من سورة یوسف» می‌پردازد.

۳ - وضعیت کتاب

---

دکتر معین نخستین کسی بودند که به معرفی دقیق و علمی «نسخه خطی تفسیر سوره یوسف علیه‌السّلام ، مجموعه متعلق به کتابخانه ملی رشت » پرداختند و مشخصات و مختصات آن را به مقالتی در ماهنامه یغما برشمردند.
این کتاب در چاپ اول با نام «تفسیر سوره یوسف» نیز منتشر شده است.
فهرست مطالب، در ابتدای کتاب و فهرست احادیث ، حدیث‌های فارسی، اقوال و امثال عربی، امثال و حکم فارسی، حکایت‌ها و تمثیل‌ها، واژه‌ها و ترکیب‌ها، نام کسان، قبیله‌ها، مکان‌ها و کتاب‌ها در انتهای آن آمده است.

۴ - پانویس

---